23 lipca 2012

Strategia Antonioniego. "Oczyszczenie" Sofi Oksanen

Okładka jest jak przynęta. Maska starej kobiecej twarzy przełamana na jedną trzecią. Jak zdanie urwane w pół słowa. Taka okładka domaga się pochylenia nad książką. Mój wzrok przyciąga złoty kolczyk w uchu tajemniczej kobiety na okładce, która chowa się za złamanym skrzydełkiem obwoluty. Detal, który odegra istotną rolę w powieści. Kiedy zaintrygowana uchylam rąbka tajemnicy, moim oczom ukazuje się twarz niczym pomięta, pognieciona mapa: zryta zmarszczkami i upstrzona brązowymi, starczymi plamkami. Wokół sterczą żałośnie kędziory rzadkich, siwych włosów. Oczy chowają się za zasłoną pustego spojrzenia. Każdy szczegół skrywa jakiś trop, prowadzi ku czemuś, co nazywa się całością. Wartością tego obrazu – tak jak całej powieści Sofi Oksanen – jest siła detalu. Zarówno kompozycja okładki, jak i struktura samej powieści opierają się – w moim odczuciu – na elektryzującej strategii Antonioniego. Tak jak w "Powiększeniu", i tutaj działa mechanizm: od skali mikro do skali makro. Od szczegółu do ogółu. 

Na co natrafia wzrok obserwatora, kiedy spogląda na okładkę? Na złoty kolczyk? Ale czy on jest tutaj najważniejszy? Kiedy mijamy na ulicy drugiego człowieka, nasze spojrzenie przyciągają błahe szczegóły, które nie mają znaczenia. Kolor sukienki. Modny fason. Elegancki płaszcz. Skórzana torebka. Złote kolczyki. Widzimy pozory. Kostiumy. Maski. To, co powierzchowne, urasta do rangi tego, co fundamentalne. W chaosie migotliwych, fragmentarycznych refleksów i iluzorycznych wrażeń umyka istota. Możliwe, że jest ona niepoznawalna. Człowiek, którego mijamy, pozostaje tajemnicą. Zabieramy ze sobą jego ulotny ślad. Obraz prześwietlony przez nasze subiektywne doznania. Złoty kolczyk. Skórzane oficerki. To, co wryło się w naszą świadomość. Ale jeśli chcemy zobaczyć więcej? Złoty kolczyk bawi się naszym spojrzeniem. Próbujemy go zignorować i poszukać oczu kobiety z kolczykiem. Może ich spojrzenie zdradzi nam coś więcej. Bo ileż znaczeń kryje się w banalnym złotym kolczyku? 
źródło: http://jawnesny.pl/2011/01/centaur-nie-wielblad/
U Antonioniego mamy podobny punkt wyjścia. Bohater, z zawodu fotografik, robi zdjęcie w plenerze. Szuka inspiracji. Na kliszy utrwalił banalną scenę: całującą się parę zakochanych. Ale wywołując zdjęcie, zauważa szczegół, który zaczyna go coraz bardziej nurtować.  Przestaje go interesować para zakochanych. Pragnie poznać tajemnicę, której ulotny ślad odnajduje w kadrze. Robi powiększenia intrygującego fragmentu zdjęcia. Z każdym kolejnym powiększeniem tajemnica wciąga go coraz bardziej. Możliwe, że utrwalił na zdjęciu moment popełnienia zbrodni. Pozornie to film z zagadką kryminalną, ale dla dociekliwego odbiorcy odsłoni się ukryty wymiar tego arcydzieła: nie tylko genialna w swej prostocie narracja o istocie sztuki, ale też wielowymiarowa opowieść o zagadce bytu i odkształconym postrzeganiu rzeczywistości. Im bardziej zbliżamy się do poznania tajemnicy, tym bardziej staje się ona rozmazana i nieprzenikniona, jak ostatnie powiększenie zdjęcia w filmie Antonioniego. Czy artysta jest w stanie uchwycić prawdę? A może prawda jest jedynie chimerą?

W sposobie prowadzenia narracji przez Sofi Oksanen odnalazłam echa strategii Antonioniego, która urzekła mnie w jego "Powiększeniu". Bo oto na początku mamy banalną scenę. Stara Allide Truu samotnie mieszkająca w zapadłej estońskiej wiosce odnajduje nieopodal swojego domu nieprzytomną młodą Rosjankę Zarę. Prawdopodobnie jest ona zbiegłą prostytutką szukającą schronienia pod dachem domostwa staruszki. Pozornie wydaje się, że kobiety dzieli wszystko. Ale wraz z biegiem zdarzeń i kolejnymi odsłonami losów obu kobiet naszym oczom ukazuje się zaskakujący splot tragicznych wydarzeń, które mają swój początek w rodzinnej tajemnicy. 

Pod względem dramaturgii powieść Oksanen zdecydowanie odbiega od statycznej narracji zastosowanej w filmie Antonioniego. Oksanen posługuje się techniką szybkiego montażu, nieustannie trzymając czytelnika w napięciu. Zderza ze sobą obrazy z przeszłości i czasów współczesnych, stosuje introspekcje i inwersje czasowe. Dzięki temu fabuła jest nieprzewidywalna i skonstruowana po mistrzowsku. Pomarszczone oblicze starej Allide skrywa straszliwą przeszłość, którą poznajemy fragment po fragmencie. Jej dopełnieniem stają się traumatyczne przeżycia młodziutkiej Zary. Ale kiedy wydaje się nam, że dotarliśmy do sedna historii,  kolejne migawki wspomnień Allide zmuszają nas do przewartościowania przyjętych sądów i wyobrażeń.  Zaciera się granica między katem i ofiarą. Tak jak w tragedii antycznej, od przeszłości nie ma ucieczki. Nie ma też zbrodni bez kary.

Urzekła mnie psychologiczna głębia, z jaką Oksanen buduje portrety swoich bohaterek. Nie są one ani zbyt enigmatyczne, ani zbyt przerysowane. Tam, gdzie słowa mogłyby razić swoim nadmiarem, nie dotykając bynajmniej istoty rzeczy, autorka pozostawia niedopowiedzenie i przestrzeń dla domysłów czytelnika. Innym wyrazistym i umiejętnie stosowanym zabiegiem jest konkretyzacja stanów psychicznych bohaterek. Za pomocą plastycznych opisów autorce udało się oddać atmosferę strachu, paraliżującej bezsilności czy niemego krzyku, dławionego przez lata przez Allide i wypełniającego szczelnie każdą komórkę jej jestestwa. Złoty kolczyk nabiera tu symbolicznego wymiaru: tak jak krwawa plama, której nie może się pozbyć Balladyna po zabójstwie swej siostry Aliny.  Ale motywy postępowania Allide nie są tak jednoznaczne jak w przypadku bohaterki dramatu Słowackiego. Prawda o człowieku jest znacznie bardziej złożona, zwłaszcza gdy przyszło mu żyć w epoce przemian ustrojowych dokonujących się w sowietyzowanej Estonii. Rzeczywistość totalitarna nie pozostaje bez wpływu na losy bohaterów. Destrukcyjna, chora miłość zastawia pułapkę na Allide, ale to totalitarne realia i podwójna moralność w świecie upiornej indoktrynacji dopełniają dzieła zniszczenia. 

Zakończenie pozostawia w czytelniku dotkliwy skurcz niedowierzania i chmurę pytań, na które nie ma prostych odpowiedzi. Człowiek jest tajemnicą dla innych, ale największą zagadką pozostaje dla samego siebie.

Sofi Oksanen, Oczyszczenie, tłum. Sebastian Musielak, Świat Książki 2010.

22 komentarze:

  1. Wielce tajemnicza i intrygująca recenzja - obietnica wyśmienitej lektury:)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Napisałam o swoich wrażeniach tak, aby nie zdradzać za bardzo fabuły, ponieważ tajemnica odkrywana samodzielnie przez czytelnika smakuje najlepiej. :-) Ale chciałam oddać niepowtarzalną atmosferę książki. Mam nadzieję, że mi się udało. ;-)

      Usuń
    2. To właśnie cenię w recenzjach najbardziej: zachęcą (lub skrytykują), ale nic ważnego nie zdradzą...Nie mogę się wypowiedziec całkowicie, bo książki nie czytałam jeszcze, ale z pewnością po nią sięgnę.

      Usuń
    3. Książkę czytało mi się z podobnym emocjonalnym zaangażowaniem jak "Niech wieje dobry wiatr". Ale mimo porównania obie powieści są wybitne na swój niepowtarzalny sposób. Na pewno "Oczyszczenie" jest bardziej wartkie w układzie zdarzeń i dużo więcej się tutaj dzieje w sensie fabuły. Obie książki są na pewno godne polecenia.

      Usuń
  2. "Oczyszczenie" sprawdzone w teatrze ( ze sztuki teatralnej przeciez ksiazka powstala). Czekam z zainteresowaniem wielkim na powstaly film, ktorego premiera tuz, tuz. Obsada obiecujaca jak i reszta zreszta tez...

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Nie wiedziałam, że powstaje ekranizacja. To świetna wiadomość! Dziękuję. A że najpierw była sztuka teatralna, a potem książka, to się czuje podczas lektury: w sposobie zestawiania scen jak w sztuce teatralnej. Książka jest naprawdę unikatowa.

      Usuń
    2. Swiatowa premiera filmu (w rez. Antti Jokinen) jest zaplanowana na 30 sierpnia 2012 w Tallinie a nastepnego dnia bedzie do nabycia jakby trzecia (nowosc) ksiazka o tematyce historia Estoni Sofi Oksanen.

      Usuń
    3. Dziękuję za informację. :) Pozdrawiam.

      Usuń
  3. Jaka to wielka przyjemność móc przeczytać Twoją recenzję! Wspaniale.
    Podoba mi się punkt wyjścia. Zastanawiające porównanie z "Powiększeniem" (a później "Balladyna" - no no no).
    A że jestem na etapie eksploracji fińskiej literatury, to z tym większą chęcią i ciekawością po nią sięgnę.

    Pozdrawiam ciepło!^^

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Luiza, dziękuję. Od samego początku, od pierwszego rozdziału, prześladowała mnie analogia między filmem Antonioniego i powieścią Oksanen. Po zakończeniu lektury to skojarzenie nabrało intensywności i dopełniło się w formie recenzji. :) Z literatury tego kręgu kulturowego mogę jeszcze polecić doskonałą "Ziemię kłamstw".
      Pozdrawiam.

      Usuń
    2. A, rozumiem. Ciekawe.
      Dziękuję za tytuł - poszukam!

      Usuń
    3. Co prawda to powieść norweska, a nie fińska, ale klimat podobny, i ten duch literatury skandynawskiej, który nadaje książkom dodatkowego smaczku. :)

      Usuń
  4. Znakomita recenzja zapowiada bardzo ciekawą książkę. ;)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Dziękuję. Mam nadzieję, że zachęciłam Cię do przeczytania "Oczyszczenia". Naprawdę warto. Pozdrawiam.

      Usuń
  5. I mnie uwiodło to zestawienie książki z "Powiększeniem" wszak to kultowy film z roku 1966, a do dziś budzi emocje. Recenzja super!

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Dziękuję. Książka daje tyle możliwości interpretacyjnych, jest tak wielowymiarowa, że analogia do strategii Antonioniego jest zaledwie jednym z tropów. Ale tym bardziej warto ją przeczytać.

      Usuń
  6. lubię książki, które pozostawiają po sobie wiele pytań :)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Właśnie takie jest zakończenie powieści. Nie mogłam wyjść z oszołomienia. :-) Bardzo dobra proza.

      Usuń
  7. Wow! Potrafisz tak ubrać myśli w słowa, że nie sposób się nie zainteresować tym, co opisujesz. Lubię książki, które dają do myślenia. Dopisałam książkę do listy, ale niestety w mojej bibliotece jej nie ma. :(

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Aniu, jeśli lubisz książki ambitne, wymagające, nietuzinkowe, ta książka powinna Ciebie zadowolić. Nie możesz poprosić w bibliotece, by panie przy najbliższym zamówieniu zakupiły tę pozycję? Szkoda, by ominęła Ciebie taka uczta literacka. Dziękuję za miłe słowa i bardzo ciepło Ciebie pozdrawiam.

      Usuń
  8. Jolu :)
    dawno się nie złożyło (bo ja teraz rzadko o książkach, a Ty też odświętnie zabierasz głos), że o tym samym piszemy.
    Z przyjemnością przeczytałam. I coś dla siebie nowego odkryłam. Antonioni nie przyszedł mi do głowy. Okładka działa rzeczywiście podprogowo. Mnie przyciągnęła mucha.;) Twarz, oczywiście też. Kolczyki teraz dołączam.

    I bardzo analogicznie czułam, że jest w historii Aliide coś na wzór greckiej tragedii. Zawiązanie akcji, które jest jednocześnie splotem wymagającym tragicznego rozcięcia. Gdy podchodzi pod jabłonkę, zbliża się do finału przeznaczenia. Teraz (może nie w 24 godziny, ale bardzo szybko) wszystko przyspieszy i zakończy się exodusem. Świetny pomysł Oksanen, że na końcu mówią tylko pozbawione emocji notatki służbowe policji.

    Pozdrawiam! a dlaczego piszesz tak rzadko?

    OdpowiedzUsuń
  9. Napięcie, tak jak w tragedii antycznej, jest budowane od samego początku powieści. Właśnie poprzez symultaniczny układ wydarzeń, migawkową kompozycję, podrzucanie drobiazgów , takich jak stara fotografia Allide i jej siostry, którą odkrywa Zara, motyw kolczyków itd. Mnie książka bardzo poruszyła. Tamaryszku, faktycznie rzadko piszę, ale mam teraz sporo pracy [nie tylko na etacie] i po prostu się nie wyrabiam na zakrętach. :) Dziękuję za odwiedziny!!! I gorąco pozdrawiam.

    OdpowiedzUsuń

Dziękuję za komentarz. :-)